RADICAL SONGBOOK

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), tańczony w parach, które – wirując – poruszają się po okręgu. Popularny, w różnych odmianach i pod różnymi nazwami, we wszystkich niemal regionach kraju i jeden z najpowszechniejszych polskich tańców tradycyjnych. Od mazurka różni się mocniejszym akcentowaniem „na raz” – w grze instrumentalnej oraz w tańcu (w mazurku mocniej podkreślane jest „dwa”).

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), tańczony w parach, które – wirując – poruszają się po okręgu. Popularny, w różnych odmianach i pod różnymi nazwami, we wszystkich niemal regionach kraju i jeden z najpowszechniejszych polskich tańców tradycyjnych. Od mazurka różni się mocniejszym akcentowaniem „na raz” – w grze instrumentalnej oraz w tańcu (w mazurku mocniej podkreślane jest „dwa”).

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), tańczony w parach, które – wirując – poruszają się po okręgu. Popularny, w różnych odmianach i pod różnymi nazwami, we wszystkich niemal regionach kraju i jeden z najpowszechniejszych polskich tańców tradycyjnych. Od mazurka różni się mocniejszym akcentowaniem „na raz” – w grze instrumentalnej oraz w tańcu (w mazurku mocniej podkreślane jest „dwa”).

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), tańczony w parach, które – wirując – poruszają się po okręgu. Popularny, w różnych odmianach i pod różnymi nazwami, we wszystkich niemal regionach kraju i jeden z najpowszechniejszych polskich tańców tradycyjnych. Od mazurka różni się mocniejszym akcentowaniem „na raz” – w grze instrumentalnej oraz w tańcu (w mazurku mocniej podkreślane jest „dwa”).

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), często utożsamiany z oberkiem. Od oberka różni się jednak w warstwie muzycznej i sposobie tańczenia mocniejszym akcentem „na dwa”. Wykonywany w parach (co najmniej jednej), które poruszając się po okręgu, same także wirują. Tańce o charakterze mazurka znane są w większości regionów Polski, choć sama nazwa „mazurek” występuje w nazewnictwie wiejskich muzykantów tylko lokalnie – głównie w Małopolsce północnej. Mazurkiem nazywa się także utwór z kręgu muzyki klasycznej, najczęściej fortepianowy, będący stylizacją wiejskiego odpowiednika.

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), często utożsamiany z oberkiem. Od oberka różni się jednak w warstwie muzycznej i sposobie tańczenia mocniejszym akcentem „na dwa”. Wykonywany w parach (co najmniej jednej), które poruszając się po okręgu, same także wirują. Tańce o charakterze mazurka znane są w większości regionów Polski, choć sama nazwa „mazurek” występuje w nazewnictwie wiejskich muzykantów tylko lokalnie – głównie w Małopolsce północnej. Mazurkiem nazywa się także utwór z kręgu muzyki klasycznej, najczęściej fortepianowy, będący stylizacją wiejskiego odpowiednika.

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), często utożsamiany z oberkiem. Od oberka różni się jednak w warstwie muzycznej i sposobie tańczenia mocniejszym akcentem „na dwa”. Wykonywany w parach (co najmniej jednej), które poruszając się po okręgu, same także wirują. Tańce o charakterze mazurka znane są w większości regionów Polski, choć sama nazwa „mazurek” występuje w nazewnictwie wiejskich muzykantów tylko lokalnie – głównie w Małopolsce północnej. Mazurkiem nazywa się także utwór z kręgu muzyki klasycznej, najczęściej fortepianowy, będący stylizacją wiejskiego odpowiednika.

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), często utożsamiany z oberkiem. Od oberka różni się jednak w warstwie muzycznej i sposobie tańczenia mocniejszym akcentem „na dwa”. Wykonywany w parach (co najmniej jednej), które poruszając się po okręgu, same także wirują. Tańce o charakterze mazurka znane są w większości regionów Polski, choć sama nazwa „mazurek” występuje w nazewnictwie wiejskich muzykantów tylko lokalnie – głównie w Małopolsce północnej. Mazurkiem nazywa się także utwór z kręgu muzyki klasycznej, najczęściej fortepianowy, będący stylizacją wiejskiego odpowiednika.

Taniec w metrum 3/8 (szybki, „na trzy”), często utożsamiany z oberkiem. Od oberka różni się jednak w warstwie muzycznej i sposobie tańczenia mocniejszym akcentem „na dwa”. Wykonywany w parach (co najmniej jednej), które poruszając się po okręgu, same także wirują. Tańce o charakterze mazurka znane są w większości regionów Polski, choć sama nazwa „mazurek” występuje w nazewnictwie wiejskich muzykantów tylko lokalnie – głównie w Małopolsce północnej. Mazurkiem nazywa się także utwór z kręgu muzyki klasycznej, najczęściej fortepianowy, będący stylizacją wiejskiego odpowiednika.

Odmiana oberka tańczona w Sieradzkiem, tradycyjnie poprzedzany przyśpiewką. Od oberków z innych regionów owijoki różnią się charakterystycznymi melodiami oraz sposobem tańczenia (np. brak typowych dla Mazowsza podskoków, odmienne ustawienie pary). Nazwa „owijok” znana jest także w południowo-wschodniej Wielkopolsce, gdzie taniec ten jest bardzo szybki.

Odmiana oberka tańczona w Sieradzkiem, tradycyjnie poprzedzany przyśpiewką. Od oberków z innych regionów owijoki różnią się charakterystycznymi melodiami oraz sposobem tańczenia (np. brak typowych dla Mazowsza podskoków, odmienne ustawienie pary). Nazwa „owijok” znana jest także w południowo-wschodniej Wielkopolsce, gdzie taniec ten jest bardzo szybki.

Odmiana oberka tańczona w Sieradzkiem, tradycyjnie poprzedzany przyśpiewką. Od oberków z innych regionów owijoki różnią się charakterystycznymi melodiami oraz sposobem tańczenia (np. brak typowych dla Mazowsza podskoków, odmienne ustawienie pary). Nazwa „owijok” znana jest także w południowo-wschodniej Wielkopolsce, gdzie taniec ten jest bardzo szybki.

Odmiana oberka tańczona w Sieradzkiem, tradycyjnie poprzedzany przyśpiewką. Od oberków z innych regionów owijoki różnią się charakterystycznymi melodiami oraz sposobem tańczenia (np. brak typowych dla Mazowsza podskoków, odmienne ustawienie pary). Nazwa „owijok” znana jest także w południowo-wschodniej Wielkopolsce, gdzie taniec ten jest bardzo szybki.

Odmiana oberka charakterystyczna dla Małopolski północnej i mikroregionu kajockiego. Obery ciągłe charakteryzują się umiarkowanymi tempami, co pozwala tancerzom bogato ozdabiać poszczególne kroki. W warstwie melodycznej charakterystyczna jest ich dwuczęściowość: muzykanci grają raz część pierwszą (ewentualnie z repetycją), po czym wielokrotnie „ogrywają” część drugą. Następnie znów część pierwszą, i „ogrywaną” drugą, itd. Obery ciągłe należą do starszej grupy repertuaru niż te przejęte w latach powojennych z radia i muzyki rozrywkowej. Grano je przede wszystkim do tańca, zdarzało się jednak, że brzmiały także podczas podróży furmanką do kościoła na ślub.

Odmiana oberka znana na Kielecczyźnie i w Świętokrzyskiem. Światowce odznaczają się powolnym, jak na oberka, tempem i śpiewnymi melodiami. Najczęściej wykonywano je podczas podróży z parą młodą wozem do kościoła, służyły jednak także zabawom tanecznym. Światowce zwano także „światówkami” lub „chłopami” (uwaga! oberków-światówek nie należy mylić z polkami-światówkami; polka bowiem to zupełnie inny typ tradycyjnego tańca).

Odmiana oberka znana na Kielecczyźnie i w Świętokrzyskiem. Światowce odznaczają się powolnym, jak na oberka, tempem i śpiewnymi melodiami. Najczęściej wykonywano je podczas podróży z parą młodą wozem do kościoła, służyły jednak także zabawom tanecznym. Światowce zwano także „światówkami” lub „chłopami” (uwaga! oberków-światówek nie należy mylić z polkami-światówkami; polka bowiem to zupełnie inny typ tradycyjnego tańca).

Odmiana oberka znana na Kielecczyźnie i w Świętokrzyskiem. Światowce odznaczają się powolnym, jak na oberka, tempem i śpiewnymi melodiami. Najczęściej wykonywano je podczas podróży z parą młodą wozem do kościoła, służyły jednak także zabawom tanecznym. Światowce zwano także „światówkami” lub „chłopami” (uwaga! oberków-światówek nie należy mylić z polkami-światówkami; polka bowiem to zupełnie inny typ tradycyjnego tańca).

Tempo tego tańca sytuuje go między powolnym oberkiem a kujawiakiem. Notowany jest w metrum 3/4; do dziś popularny m.in. na Kurpiach. Tańczony w parach wirujących po okręgu.

Jeden z podstawowych (obok rytmów dwumiarowych – „na dwa”) sposobów organizacji przebiegu utworu (tu tradycyjnego) w czasie. W rytmach trójmiarowych wyraźnie daje się wyczuć pulsowanie „na trzy”. Najliczniejszą grupą utworów reprezentujących w polskiej muzyce tradycyjnej rytmy trójmiarowe są oberki (i ich wielorakie pochodne) oraz mazurki. W zależności od tradycji danego regionu rytmy trójmiarowe mogą być realizowane w różnym tempie: np. na Mazowszu przeważają oberki w tempach szybkich, z kolei popularne w okolicach Radomia obery ciągłe są wolniejsze od mazowieckich. Inne tradycyjne tańce trójmiarowe to kujawiak i walc, a wśród tych pochodzenia dworskiego – mazur i polonez. W zależności od regionu akcentowana jest miara pierwsza („raz”) lub druga („dwa”).
Utwory trójmiarowe zapisywane są w tzw. metrum 3/8 lub 3/4. Trójmiar jest szeroko reprezentowany także w tradycyjnym śpiewie.

Jeden z podstawowych (obok rytmów dwumiarowych – „na dwa”) sposobów organizacji przebiegu utworu (tu tradycyjnego) w czasie. W rytmach trójmiarowych wyraźnie daje się wyczuć pulsowanie „na trzy”. Najliczniejszą grupą utworów reprezentujących w polskiej muzyce tradycyjnej rytmy trójmiarowe są oberki (i ich wielorakie pochodne) oraz mazurki. W zależności od tradycji danego regionu rytmy trójmiarowe mogą być realizowane w różnym tempie: np. na Mazowszu przeważają oberki w tempach szybkich, z kolei popularne w okolicach Radomia obery ciągłe są wolniejsze od mazowieckich. Inne tradycyjne tańce trójmiarowe to kujawiak i walc, a wśród tych pochodzenia dworskiego – mazur i polonez. W zależności od regionu akcentowana jest miara pierwsza („raz”) lub druga („dwa”).
Utwory trójmiarowe zapisywane są w tzw. metrum 3/8 lub 3/4. Trójmiar jest szeroko reprezentowany także w tradycyjnym śpiewie.

Skład tradycyjnego zespołu instrumentalnego polskiej wsi terenów nizinnych cechuje znaczna zmienność w czasie. Początkowo popularne były kapele złożone z „dudy” (muzyka grającego na dudach) oraz skrzypka. Z czasem dudy w większości regionów zanikły (oprócz Wielkopolski i regionów górskich), a skład podstawowy tworzył skrzypek oraz basista (muzyk grający na 2- lub 3-strunowych basach – instrumencie przypominającym dzisiejszą wiolonczelę, lecz o znacznie prostszej budowie). Kolejnym etapem było pojawienie się w kapeli instrumentów perkusyjnych, m.in. bębnów – barabanu (dużego bębna stawianego na ziemi) lub bębenka obręczowego (trzymanego w ręce).
Na przełomie XIX i XX wieku basy w kapelach prawie zupełnie zanikły, natomiast pojawiać zaczęły się instrumenty z rodziny harmonii, a szczególnie popularna od czasów międzywojnia harmonia 3-rzędowa (tzw. „polska”). Od lat 60. XX w. kapele zasilane są instrumentami znanymi z muzyki rozrywkowej – m.in. gitarami elektrycznymi, keyboardami, saksofonami itp., które stopniowo wypierały instrumenty tradycyjne.
W niektórych regionach Polski w kapelach występują charakterystyczne instrumenty: na Kaszubach – tzw. diabelskie skrzypce i burczybas, na Warmii i Mazurach, Suwalszczyźnie i Podkarpaciu – cymbały, w Wielkopolsce – dudy i kozioł, zaś w regionach górskich – różne odmiany instrumentów dudowych (tzw. koza, gajdy itp.) oraz heligonka.

Skład tradycyjnego zespołu instrumentalnego polskiej wsi terenów nizinnych cechuje znaczna zmienność w czasie. Początkowo popularne były kapele złożone z „dudy” (muzyka grającego na dudach) oraz skrzypka. Z czasem dudy w większości regionów zanikły (oprócz Wielkopolski i regionów górskich), a skład podstawowy tworzył skrzypek oraz basista (muzyk grający na 2- lub 3-strunowych basach – instrumencie przypominającym dzisiejszą wiolonczelę, lecz o znacznie prostszej budowie). Kolejnym etapem było pojawienie się w kapeli instrumentów perkusyjnych, m.in. bębnów – barabanu (dużego bębna stawianego na ziemi) lub bębenka obręczowego (trzymanego w ręce).
Na przełomie XIX i XX wieku basy w kapelach prawie zupełnie zanikły, natomiast pojawiać zaczęły się instrumenty z rodziny harmonii, a szczególnie popularna od czasów międzywojnia harmonia 3-rzędowa (tzw. „polska”). Od lat 60. XX w. kapele zasilane są instrumentami znanymi z muzyki rozrywkowej – m.in. gitarami elektrycznymi, keyboardami, saksofonami itp., które stopniowo wypierały instrumenty tradycyjne.
W niektórych regionach Polski w kapelach występują charakterystyczne instrumenty: na Kaszubach – tzw. diabelskie skrzypce i burczybas, na Warmii i Mazurach, Suwalszczyźnie i Podkarpaciu – cymbały, w Wielkopolsce – dudy i kozioł, zaś w regionach górskich – różne odmiany instrumentów dudowych (tzw. koza, gajdy itp.) oraz heligonka.

Styl wykonywania oberków i mazurków przez muzykantów zależy od wielu czynników. Po pierwsze – od regionu, z którego pochodzi muzykant i utwór. Różnice dotyczą tu tempa wykonania, niuansów rytmicznych, a także rodzaju melodii oraz formy. Po drugie – indywidualnych możliwości muzykanta. Zdobienie podstawowej melodii zależy w główniej mierze od inwencji i możliwości technicznych danego muzyka. Cechą integrującą muzykantów z różnych regionów Polski była dawniej nauka gry od starszych mistrzów – wyłącznie ze słuchu, na zasadzie naśladownictwa i bez udziału teoretycznej wiedzy muzycznej oraz zapisu nutowego, a także specyficzna technika gry na instrumencie (np. używanie przez skrzypków tradycyjnych, w porównaniu do muzyków kształconych w szkołach muzycznych, niewielkiej ilości pozycji na gryfie, specyficzne trzymanie smyczka, itp.).
Zróżnicowane techniki wykonawcze oberków i mazurków dotyczą nie tylko sfery instrumentalnej, ale także sposobu ich tańczenia – tu również daje o sobie znać zróżnicowanie regionalne oraz indywidualne możliwości tańczących.

Dawnej, tradycyjnej kulturze muzycznej obce były sceny konkursowe i festiwalowe. Grano lub śpiewano (albo jedno i drugie) w momentach związanych z życiem rodzinnym (np. podczas chrzcin, ślubu, żegnania zmarłego) oraz wydarzeń związanych z biegiem roku kalendarzowego i zmiennością pór roku (np. przy żniwach i dożynkach, kopaniu ziemniaków, przy wspomnieniach świętych i podczas świąt kościelnych). Miejscami wykonań były przestrzenie typowe dla okoliczności wiejskiego życia: wnętrze chałupy, stodoła, remiza strażacka, pole i inne. Tradycyjny śpiew rozbrzmiewał także w kościołach i cerkwiach. Muzyka instrumentalna towarzyszyła najczęściej zabawom – weselom i potańcówkom, natomiast śpiew był także integralną częścią większości kultywowanych na wsi obrzędów.

Dawnej, tradycyjnej kulturze muzycznej obce były sceny konkursowe i festiwalowe. Grano lub śpiewano (albo jedno i drugie) w momentach związanych z życiem rodzinnym (np. podczas chrzcin, ślubu, żegnania zmarłego) oraz wydarzeń związanych z biegiem roku kalendarzowego i zmiennością pór roku (np. przy żniwach i dożynkach, kopaniu ziemniaków, przy wspomnieniach świętych i podczas świąt kościelnych). Miejscami wykonań były przestrzenie typowe dla okoliczności wiejskiego życia: wnętrze chałupy, stodoła, remiza strażacka, pole i inne. Tradycyjny śpiew rozbrzmiewał także w kościołach i cerkwiach. Muzyka instrumentalna towarzyszyła najczęściej zabawom – weselom i potańcówkom, natomiast śpiew był także integralną częścią większości kultywowanych na wsi obrzędów.

Dawnej, tradycyjnej kulturze muzycznej obce były sceny konkursowe i festiwalowe. Grano lub śpiewano (albo jedno i drugie) w momentach związanych z życiem rodzinnym (np. podczas chrzcin, ślubu, żegnania zmarłego) oraz wydarzeń związanych z biegiem roku kalendarzowego i zmiennością pór roku (np. przy żniwach i dożynkach, kopaniu ziemniaków, przy wspomnieniach świętych i podczas świąt kościelnych). Miejscami wykonań były przestrzenie typowe dla okoliczności wiejskiego życia: wnętrze chałupy, stodoła, remiza strażacka, pole i inne. Tradycyjny śpiew rozbrzmiewał także w kościołach i cerkwiach. Muzyka instrumentalna towarzyszyła najczęściej zabawom – weselom i potańcówkom, natomiast śpiew był także integralną częścią większości kultywowanych na wsi obrzędów.

ARCHIWA DŹWIĘKOWE I FILMOWE:
– Archiwum Polskiego Radia (Warszawa) oraz archiwa rozgłośni regionalnych – PR Rzeszów, PR Bydgoszcz (zdeponowane w Muzeum Etnograficznym w Toruniu), PR Katowice, PR Kraków, PR Kielce (kieleckie nagrania muzyki tradycyjnej udostępniono na stronie: www.archiwum-gana.pl)
– Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN (Warszawa)
– Archiwum dźwiękowe i filmowe fundacji Muzyka Odnaleziona (Warszawa)
– Archiwum dźwiękowe i filmowe fundacji Muzyka Zakorzeniona (Warszawa)
– Archiwum dźwiękowe i filmowe stowarzyszenia Dom Tańca (Warszawa)
– Biblioteka Katedry Muzykologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza (Poznań)
– Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego w Instytucie Muzykologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Lublin)

WYDAWNICTWA PŁYTOWE:
– Seria „Muzyka Źródeł” – nagrania z Archiwum Polskiego Radia (33 płyty z muzyką tradycyjną z różnych regionów Polski)
– Seria „IS PAN Folk Music Collection” – kolekcja płyt z nagraniami muzyki tradycyjnej różnych regionów Polski ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN
– Wydawnictwa płytowe fundacji Muzyka Odnaleziona (18 płyt z muzyką z różnych regionów Polski, zwłaszcza z obszernego prywatnego archiwum dźwiękowego Andrzeja Bieńkowskiego).

WYDAWNICTWA KSIĄŻKOWE:
– Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, Instytut im. Oskara Kolberga, Poznań 1961-obecnie (86 tomów zawierających prace wybitnego badacza polskiej wsi. Znaczna część wydawnictwa udostępniona jest on-line w serwisie Biblioteki Narodowej POLONA)
– Jadwiga Sobieska, Polski Folklor Muzyczny, Centrum Edukacji Artystycznej, Warszawa 2006 (kompendium podstawowej wiedzy o polskiej muzyce tradycyjnej)
– „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa” – seria wydawnicza Instytutu Sztuki PAN, składająca się z kilkudziesięciu tomów. Zawiera zapisy nutowe i teksty pieśni oraz melodie instrumentalne z różnych regionów Polski, a także bogatą ilość informacji etnograficznych i etnomuzycznych.
– Andrzej Bieńkowski, Ostatni wiejscy muzykanci, Wydawnictwo Muzyka Odnaleziona, Warszawa 2012 (opowieść o podróżach etnograficznych Autora po Małopolsce północnej, ciekawy dokument współczesnych badań etnograficznych i etnomuzycznych).

Chwiejność tempa wynikająca z dowolnego wydłużania i skracania dźwięków podczas wykonywania utworów.